Żydzi w KL Stutthof cz.1 / Jews in KL Stutthof part 1

Szanowni Czytelnicy.

Wystawa stała „Żydzi w KL Stutthof” została otwarta 19 czerwca 2013 r. Ekspozycja znajduje się w trzech pomieszczeniach dawnej łaźni obozowej. Na wystawie ukazano losy więźniów żydowskich w całym okresie istnienia KL Stutthof – od września 1939 r. do maja 1945 r. Pierwsza sala poświęcona jest tym, którzy zostali osadzeni w obozie Stutthof od września 1939 r. do końca 1943 r. W środkowym pomieszczeniu ukazano zagładę Żydów w KL Stutthof w II połowie 1944 r., poprzedzoną zwięzłą informacją o przygotowaniach Niemiec do masowej zagłady Żydów i realizacji Ostatecznego Rozwiązania Kwestii Żydowskiej w innych regionach okupowanej Europy. W ostatniej, trzeciej sali, zamieszczono informacje o ewakuacji więźniów i ich losach po zakończeniu wojny. Wystawa jest oparta głównie o zachowaną dokumentację KL Stutthof, wzbogaconą, dzięki życzliwości uprzejmości rodzin więźniów żydowskich, o zdjęcia osób, a także o pozostałe po nich pamiątki.

Wystawę każdego roku odwiedza ponad 100 tysięcy osób. My postanowiliśmy zrobić ukłon w stronę tych z Państwa, którzy do tej pory nie mieli możliwości odwiedzenia Muzeum Stutthof. Będziemy po kolei publikować na blogu teksty opisujące sytuację więźniów żydowskich w obozie koncentracyjnym Stutthof. Nie zastąpi to oczywiście zwiedzania bezpośredniego wystawy, do czego zachęcamy, ale pozwoli przybliżyć los drugiej co do liczebności, obok Polaków, grupy narodowościowej w KL Stutthof. Autorką scenariusza wystawy jest dr Danuta Drywa, kierownik działu dokumentacyjnego Muzeum Stutthof.   

Dear Readers

The permanent exhibition "Jews in KL Stutthof" was opened on June 19, 2013. The exhibition is located in three rooms of the former camp bathhut. The exhibition shows the fate of Jewish prisoners throughout the entire existence of Stutthof camp - from September 1939 to May 1945. The first room is dedicated to those who were imprisoned in the Stutthof camp from September 1939 until the end of 1943. The middle room is dedicated to extermination of Jews in KL Stutthof in the second half of 1944, preceded by a brief information about Germany's preparations for the mass extermination of Jews and the implementation of the Final Solution of the Jewish Question in other regions of occupied Europe. The last, third room contains information about the evacuation of prisoners and their fate after the end of the war. The exhibition is based mainly on the preserved documentation from KL Stutthof, enriched, thanks to the kindness of the families of Jewish prisoners, with photos and personal belongings.

Every year the exhibition is visited by over 100,000 people. We decided to think of those of you who have had so far no possibility to visit the Stutthof Museum. We will publish articles describing the situation of Jewish prisoners in the Stutthof concentration camp. Of course this is not comparable with a direct visit to the museum but it will allow us to familiarize you with the fate of the second-largest national group at KL Stutthofalongside the Poles. The author of the exhibition script is Dr. Danuta Drywa, head of the documentation department at the Stutthof Museum.

Osadnictwo Żydów na Pomorzu Gdańskim do 1939 r.

8 października 1939 r. Adolf Hitler wydał dekret włączający część podbitych ziem polskich, w tym Prusy Zachodnie, do III Rzeszy. Ziemie nazwane po 1772 r. Prusami Zachodnimi obejmowały Pomorze Gdańskie, rozciągające się po obu stronach Wisły wzdłuż dolnego jej biegu, aż do jej ujścia. Mieszkańcy tych ziem od wieków przeciwstawiali się niemieckiej kolonizacji, prowadzonej początkowo przez zakon krzyżacki, a później przez monarchię pruską.

W 1226 roku książę Konrad Mazowiecki sprowadził, w celu szerzenia chrześcijaństwa wśród plemion pruskich, zakon krzyżacki (Zakon Szpitalny Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie). Otrzymując początkowo w dzierżawę Ziemię Chełmińską, podbijając stopniowo ziemie plemion pruskich, stworzył on własne państwo. Zakon krzyżacki wychodził z założenia, że na podbijanych przez siebie ziemiach nie ma miejsca dla innych grup religijnych. Dlatego w 1309 r. wielki mistrz krzyżacki, Zygfryd von Feuchtwanger, wydal zarządzenie zakazujące Żydom osadnictwa i pobytu na terytorium państwa krzyżackiego.

W 1466 r., po pokoju toruńskim kończącym trzynastoletnią wojnę Polski z zakonem z zachodniej części państwa krzyżackiego utworzono Prusy Królewskie, które wraz z Gdańskiem, Toruniem i Elblągiem weszły w skład królestwa polskiego. Państwo zakonne uległo likwidacji i zostało przekształcone w Prusy Książęce w 1525 r., po złożeniu hołdu lennego przez mistrza krzyżackiego, Albrechta Hohenzollerna, królowi Polski, Zygmuntowi I Staremu,

W odróżnieniu od pozostałych ziem polskich, gdzie osadnictwo żydowskie rozwijało się od XI - XII wieku, w Prusach Królewskich nadal obowiązywał jego zakaz.. Prawne usankcjonowanie osadnictwa Żydów na Pomorzu Gdańskim nastąpiło w 1772 r., po pierwszym rozbiorze Polski. Wówczas to Prusy Królewskie bez Gdańska i Torunia weszły w skład państwa pruskiego, które powstałego w 1701 r., z połączenia Prus Książęcych z Marchią Brandenburską, gdzie osadnictwo żydowskie rozwijało się od XIII wieku.

Zakaz stałego osadnictwa Żydów w Gdańsku i Toruniu trwał do drugiego rozbioru Polski w 1793 r., w wyniku którego zostały one włączone do państwa pruskiego.

W Prusach przywilej generalny dla Żydów wydano 17 kwietnia 1750 r. Zgodnie z nim Żydzi, którzy chcieli pozostać w Prusach, musieli uzyskać list protekcyjny (Schutzbrief). Przywilej ten obowiązywał również w nowej zaanektowanej prowincji, nazwanej Prusami Zachodnimi, gdzie mieszkało 20 000 Żydów. Nie posiadający takiego listu, głównie ubodzy Żydzi, byli z Prus, również z Prus Zachodnich, wypędzani.

Stały wzrost liczby Żydów w Prusach Zachodnich miał miejsce po koniec XVIII wieku i trwał do lat 70-80 XIX wieku. Jednak pod koniec XIX i na początku XX wieku liczba mieszkańców żydowskich w Prusach Zachodnich stopniowo malała, do czego przyczyniły się antysemickie wystąpienia w wielu powiatach Pomorza Gdańskiego. Z 18 226 Żydów mieszkających w Prusach Zachodnich w 1900 r., w 1910 r. pozostały już tylko 13 954 osoby.

Kolejny wzrost osadnictwa ludności żydowskiej na Pomorzu Gdańskim nastąpił w latach 20 XX wieku. Po traktacie wersalskim w 1919 r. z przyznanych Polsce części ziem dawnych Prus Zachodnich utworzono województwo pomorskie ze stolicą w Toruniu. Efektem utrudnień czynionych Polsce w korzystaniu z portu w Gdańsku, była decyzja rządu polskiego o budowie portu i miasta Gdyni, co spowodowało napływ ludności, w tym również Żydów, z innych regionów Polski. Tuż przed rozpoczęciem II wojny światowej mieszkało w Gdyni ponad 4000 Żydów, którzy stanowili około 4 % ogółu mieszkańców. 

W 1939 r. w całym województwie pomorskim mieszkało około 45 000 Żydów. Po wcieleniu Pomorza Gdańskiego w październiku 1939 r. do III Rzeszy i utworzeniu Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, pozostało w nim 14 458 Żydów. W jego granice nie weszły takie miasta, takie jak Włocławek, gdzie przed wojną mieszkało około 14 000 Żydów, czy Rypin, liczący 6000 mieszkańców pochodzenia żydowskiego.

Od końca 1937 r. Żydzi stopniowo opuszczali Gdańsk. 1 listopada 1938 r. w Messehalle Albert Forster wypowiedział słowa: „Postawiliśmy sobie zadanie rozwiązania kwestii żydowskiej do wiosny 1939 r.”. Zgodnie z tym 4 marca 1939 r. wyszło rozporządzenie „o popieraniu i zabezpieczeniu żydowskiej emigracji z terytorium Wolnego Miasta Gdańska”. 1 lutego 1939 r. w Wolnym Mieście Gdańsku pozostało od 3800 do 2938 Żydów, do 1 lipca 1939 roku Gdańsk opuściły dalsze 1272 osoby.

___________________________________________

Settlement of the Jews in Gdansk Pomerania until 1939.

On 8 October 1939, Adolf Hitler issued a decree under which a part of the occupied Polish territory, West Prussia included, was incorporated into the Third Reich.  The territory that since 1772 had been called West Prussia included Gdansk Pomerania (Pomerelia), that is a region situated on both banks of the Vistula river in its lower reaches up to its mouth. The residents of this land had opposed German colonisation, first by the Order of Teutonic Knights and later by the Kingdom of Prussia, for centuries.

In 1226, Duke Konrad I of Masovia invited the order of the Teutonic Knights (The Order of the Teutonic Knights of Saint Mary's Hospital in Jerusalem) in order to Christianise the Baltic Old Prussian tribes. The Teutonic Knights initially took out a lease on Kulmerland (Ziemia Chełmińska), gradually conquered territories of Baltic Old Prussia tribes and finally set up their own state. They assumed that there was no place for other religious groups on the lands conquered by them. Therefore Grand Master of the Teutonic Knights Siegfried von Feuchtwanger issued in 1309 a regulation banning the Jews from entering and settling down on territory of the State of the Teutonic Order.

In 1466, as a result of  the Second Peace of Thorn (Pokój Toruński) that ended the Thirteen Years' War between Poland and the Teutonic Order, Royal Prussia was created in western part of the State of the Teutonic Order and incorporated into Poland, together with Gdansk, Thorn (Toruń) and Elbing (Elbląg). The Teutonic Order state was liquidated and transformed into the Ducal Prussia in 1525, after the Teutonic Order Grand Master Albert Hohenzollern had paid homage to King Zygmunt I the Old of Poland.  

Unlike in other parts of Poland, where they had been settling since 11^th – 12^th century, the Jewish people were still banned from settling in Royal Prussia. The ban was lifted in 1772, after the First Partition of Poland. It was then that Royal Prussia, but without Gdansk and Thorn, became a part of Prussia, a state created in 1701 as a result of merger of Ducal Prussia with the Margraviate of Brandenburg, where the Jewish people had been settling since 13^th century.

In Gdansk and Thorn, the ban on settling down by the Jews had been in force until the Second Partition of Poland in 1793, when both towns were incorporated into Prussia.

In Prussia, the General Jewish Privilege was issued on 17 April 1750. Under this regulation, the Jews who wanted to live in Prussia had to obtain the protection letter (Schutzbrief). This privilege was in force also in the newly annexed province, called West Prussia, where some 20,000 Jews resided. Those who did not obtain such a letter, mainly poor ones, were expelled from Prussia, West Prussia included.

The number of Jews in West Prussia started to increase at the end of 18^th  century and had been growing steadily until 1870s or 1880s. However, at the end of 19^th century and at the beginning of 20^th century the number of Jewish residents in West Prussia had been gradually decreasing, due to antisemitic riots in many districts of Gdansk Pomerania. Out of 18,226 Jewish people domiciled in West Prussia in 1900, only 13,954 resided there in 1910.

The number of Jewish people who settled in Gdansk Pomerania started to grow again in 1920s. In 1919, the Pomerania Province with Thorn (Toruń) as its capital city was created on the part of former West Prussia awarded to Poland under the Treaty of Versailles. Due to impediments in using by Poland seaport facilities in Danzig (Gdansk), the Polish government decided to build its own port and develop the town of Gdynia. This resulted in the inflow to the area of settlers, also Jewish people, from other parts of Poland. Just before the outbreak of  WWII, there were over 4,000 Jews residing in Gdynia and they made ca. 4% of population of the town.

In 1939, about 45,000 Jewish people were domiciled in the whole Pomerania Province. When Gdansk Pomerania was incorporated into the Third Reich and the Reichsgau Danzig-West Prussia (Danzig – West Prussia Province) established in October 1939, there were 14,458 Jews there. The Region did not include such towns as Włocławek, where some 14,000 Jews resided before the WWII or Rypin, with 6,000  Jewish people.

Since the end of 1937, Jewish residents had gradually been moving out from Danzig. On 1 November 1938, Albert Forster said in Messehalle: 'We set ourselves a task of solving the Jewish question by spring 1939'. This was followed by the order of 4 March 1939 'on supporting and securing the Jewish emigration  from the Free City of Danzig'. On 1 February 1939, there were from 3,800 to 2938 Jews in Danzig; by 1 July 1939 further 1,272 of them departed the Free City.